به نام خداوند مهرگستر
چکیده:
آموزش و پرورش در جوامع امروزی به عنوان کلیدی ترین نهاد آموزشی در جهت توسعه همه به شمار می رود. چرا که در پرتو آموزش است که انسانها متحول می شوند. بر پایه نظام آموزشی و تربیتی یک جامعه است که نظم و انضباط اجتماعی حالت نهادی به خود می گیرد و عامه مردم به طرف فرهنگ ترقی و توسعه حرکت می کنند. انسان باید ارزش پیدا کند و تربیت او مبنای توسعه قرار گیرد. چون هدف از آموزش و سرمایه گذاری آموزشی کشف و توسعه منابع انسانی در جهت تعالی بخشی ارزشها و استعدادها و بهینه کردن آن است. بدین ترتیب هدف اساسی آموزش شهروندی در هر جامعه ای انتقال مجموعه ای از دانشها، ارزشها و جهت گیریهای رفتاری ضروری برای دوام و رفاه آن جامعه، به نسل جوان است. از آموزش شهروندی به دنبال جلب حمایت جوانان از فرهنگ مدنی جامعه است که این امر از طریق فرایندهای آموزشی تحقق می یابد. آموزش منش، فرایند بلندمدتی است که طی آن به کودکان و جوانان کمک می شود با دانستن ، اندیشیدن و عمل به ارزش های اخلاقی ، ویژگی های خوبی همچون احترام گذاشتن به دیگران ، مسئولیت پذیری، درست کاری ، صداقت ، خود ارزشی و خود انضباطی را در خویشتن پرورش دهند. این مقاله به روشن سازی این مفاهیم پرداخته است. مجموعه بررسی ها نشان میدهد تربیت شهروند آینده نشأت گرفته شده است از فناوری اطلاعات ، روندهای دموکراتیک و جهانی شدن و می توان گفت شهروند آینده باید دارای سه خصوصیت ذکر شده باشد. آموزش مهمترین رکن برنامه ریزی جامعه است و کلیدی ترین عنصر در توسعه یک جامعه مردم آن جامعه هستند که باید از فرهنگ ، آگاهی و مهارتهای گوناگون برخوردار باشند.
مقدمه
توشیرو دوکو یکی از معماران توسعه ژاپن، امروزه درباره نقش سازنده و بارور کننده و رشد دهنده انسان و آموزش و پرورش در فرایند توسعه اقتصادی و اجتماعی چنین بیان می کند: « ما نه هیچ منبع طبیعی داریم و نه هیچ قدرت نظامی، ما فقط یک منبع در اختیار داریم، ظرفیت ابداع مغزهایمان. این منبع پایان ناپذیر است. باید آن را ترکیب کرده، تمرین داده و مجهز ساخت. این قدرت دفاعی خواه ناخواه ، در یک آینده نزدیک گرانبهاترین ثروت مشترک همه بشریت خواهد بود ».
بنابراین زمانی آموزش و پرورش در رسیدن به اهداف و آرمانهایش موفق خواهد بود که بتواند شهروندانی آگاه ، مسئول و خلاق بپرورد و این امر میسر نیست مگر از طریق آموزش بهینه شهروندی و نیز ارتقاء فرهنگ شهروندی. مفهوم تربیت شهروندی ، مفهومی است کلی که به مطالعات فرهنگی ، اجتماعی ، سیاسی و فنی در جامعه وابسته است و می توان آن را به آموزش شیوه های زندگی کردن با یکدیگر بطور خاص در یک جامعه و بطور عام در جامعه جهانی اطلاق کرد. اصولاً بدون داشتن تصویر و توصیف روشنی از فرآیند تربیت شهروندی در هر جامعه نمی توان به تدوین اهداف ، اصول ، روش ها و مراحل تربیت ناظر بر وضع مهیا سازی افراد به عنوان شهروندان موردپسند جامعه پرداخت. بی گمان تربیت شهروندان خوب یکی از مهمترین دل مشغولی های اکثر نظام های تعلیم و تربیت در بسیاری از کشورهای دنیا می باشد. در شایه چنین برداشتی است که از نظر مربیان بزرگ تعلیم و تربیت ، مدرسه نه تنها یک مکان جهت آماده شدن برای زندگی است ، بلکه در حقیقت جائی برای تمرین زندگی و تجربه عرصه های مختلف آن است. به عبارت دیگر مدرسه مکانی برای یادگیری حقوق و مسئولیتهای شهروندی است. از این رو آنچه که می تواند رسالت و فلسفه اصلی شکل گیری و توسعه مدارس را در دوران کنونی توجیه کند ، تربیت شهروندی و به عبارت دیگر عمل کردن مدارس به عنوان « مدرسه زندگی » است. ( اگ برن و نیم کف، 2006 )
نگاهی به مفهوم آموزش و تربیت شهروندی:
قبل از آنکه نگاهی تحلیلی به تعریف های صاحبنظران در ارتباط با آموزش شهروندی و تربیت شهروندی داشته باشیم بیان می کنیم که شهروند کسی است که با همنوع خود زندگی می کند و از طریق دولت حمایت می شود. از حقوق اجتماعی برخوردار است و وظیفه اجتماعی انجام می دهد. شهروند راههای زندگی کردن شهروندان با یکدیگر است. شهروندی توانایی افراد را برای قضاوت در مورد زندگی خودشان تصدیق می کند. بنابراین شهروندی افراد از پیش بوسیله نژاد ، مذهب ، طبقه، جنسیت یا هویتشان تعیین نمی شوند. شهروندی در نحوه ارتباط فرد با فرد و با جامعه معنا و مفهوم حقیقی خود را در می یابد. ( تورنی، 2001 )
در این راستا به اعتقاد تی ، اچ، مارشال (1998): اولاً شهروندی وضعیتی است که ناشی از عضویت کامل فرد در اجتماع است. ثانیاً کسانی که حائز این وضعیت هستند حقوق و تکالیف یکسان و برابری دارند.
باید دانست که شهروندی با احساس مسئولیت همراه است و حس شهروندی در عمیق ترین معنای خود دارای دو جنبه مهم است:
الف) جنبه مهمی از مسئولیت شهروندی، داشتن شرافت کاری است که بدون آن مدنیّت پیشرفته ای حاصل نمی شود.
ب) مسئولیت مدنی در جایی امکان بروز می یابد که جامعه مدنی به معنای واقعی مستقر شده باشد اما جامعه مدنی نمی تواند بدون تلاش شهروندان برخوردار از حس مسئولیت قوی برپا گردد. (نیکفر،1378)
یکی از معتبرترین تعریف ها در پژوهش های مربوط به تربیت شهروندی، تحلیلی است که یکی از محققان و جامعه شناسان ایرانی به نام دکتر امیرحسین آریان پور در یکی از آثار معروف خویش با عنوان زمینه ای بر جامعه شناسی مطرح کرده است. این پژوهشگر چنین می گوید:
هر جامعه در هر دوره زمانی موافق مقتضیات خود از انسان هایی که عضو آن هستند مطالبات معینی دارد که از ذات زندگی اجتماعی سه چشمه می گیرد. لذا در پرتو مجموعه فعالیت های هدفمند و سنجیده جامعه سعی بر آن دارد که فرد مورد پسند خود را به عنوان شهروندان امروز و فردا مجهز به مهارت هایی نماید که او بتواند در عرصه زندگی فردی، اجتماعی ، اقتصادی و فنی نقش مؤثری را ایفا کند. ( اگ بدن و نیم کف، ترجمه و اقتباس امیر حسین آریان پور، 1385، به نقل از احمد آقازاده )
سدلر، یکی از نظریه پردازان صاحب نام آموزش و پرورش تطبیقی بر این باور است که نظام آموزشی شهروندی در هر کشوری متأثر از مجموعه عوامل فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، فنی و اقتصادی است که هر یک از این می کند که نمی توان تربیت شهروندان یک جامعه را بطور انتزاعی و دور از حوزه نفوذ فرهنگی و اجتماعی در نظر گرفت و مجموعه منسجمی از عقاید و آرای تربیتی قالب در آن جامعه را به محک بررسی زد. سدلر خاطر نشان می سازد که تربیت شهروندان در یک جامعه ممکن است در جهت تربیت افرادی باشد که پاسدار و حافظ شرایط موجود باشند. ( گرین سورین، 2001 )
با توجه به مطالبی که در فوق ذکر گردید به عقیده بسیاری از دانشمندان تعلیم و تربیت، وظیفه آموزش و پرورش، تربیت شهروندانی است که بتواند برای رشد و شکوفایی جامعه مردم سالار و تجدید بنای آن تلاش کند. نظام آموزشی مردم سالار، درصدد تربیت نسلی است که بتواند در دنیای پیچیده کنونی، هم بر سرمایه دانش خود بیفزاید و هم با افزایش قابلیت همبستگی و نقش پذیری خود در ایجاد فضای گروهی که مسئولیت چند جانبه و جمعی به بار می آورد، کوشش نماید در چنین جامعه ای از ما می خواهند که همه با هم برای درک دنیای یکدیگر تلاش کنیم و چشم انداز مشترکی بسازیم که ما را قادر می سازد از یکدیگر بیاموزیم و واقعیت کثرت گرایی را حفظ نموده و بر خود حکومت کنیم.
منظور از آموزش شهروندی عبارتست از فرایند انتقال دانشها، ارزش ها و نگرشهای لازم برای مشارکت و ثبات سیاسی جامعه از یک نسل به نسل دیگر. این انتقال شامل موارد مختلفی نظیر: آگاهی از تاریخ و ساختار نهادهای سیاسی، احساس وفاداری به ملت، نگرش مثبت به اقتدار سیاسی، باور به ارزشهای بنیادی، علاقه به مشارکت سیاسی و کسب مهارتهای لازم برای فهم سیاستهای عمومی و نظارت بر آنها می شود. ( دلفروز، 1381 )
تربیت شهروند آینده:
با توجه به طرز تلقی ها، باورها و دیدگاه هایی که برای یک شهروند خوب ضروری است رسالت سترگ و خطیر آموزش و پرورش در عصر جهانی شدن معنا و فهوم خود را می یابد. بنابراین ضروری است تا ضمن توجه به سیستهای کلی نظام آموزشی، مرحله درک و فهم عمیق و دستیابی به شعور تربیت شهروندی و تدارک مدرسه زندگی را بستری برای توجه قرار دهیم.
در نهاد آموزش و پرورش کسانی را در اختیار داریم که باید برای زندگی آینده تربیت شوند و طبیعی است که در این میان باید همواره نظام آموزش و پرورش نگاهی به آینده داشته باشد. به گونه ای که بتواند آینده را شناسایی کند، شرایط زندگی در سالهای آینده را تحلیل نماید.
اگر چه نمی توان دورنمای آموزش و پرورش را در آینده حتی برای یک دهه یا یک نظل بطور دقیق ترسیم و پیش بینی کرد، اما می توان گرایش های اصلی را که نه تنها در مشخص کردن سمت و سوی آموزش و پرورش دخیل هستند، بلکه در تعیین مسیر توسعه اجتماعی نیز مؤثرند را نیز تشخیص داد( وازی،1990) علاوه بر انفجار دانش، علم و فناوری، مسائل محیط زیست و جمعیت ( وازی، سینگ و واری، 1990 ) می توان به انتظارات توسعه و بحران ارزش ها و اوبستگی درونی کشورها به یکدیگر نیز اشاره نمود که بر آینده آموزش و پرورش تأثیر می گذارند.
واری( 1990 ) معتقد است آموزش و پرورش آینده باید اهداف زیر را پیگیری نماید:
1) ایجاد یک اعتقاد و ایمان قطعی به وجود خداوند قادر متعال
2) ایجاد یک هنجار اخلاقی
3) ایجاد گرایش به تشکیل جامعه بشریت
4) ایجاد روحیه درک برابری برای هم موجودات بشری
5) ایجاد روحیه استفاده از حداکثر قابلیت خدمات
6) هر فرد انسانی برای ارائه خدمات بهتر باید دارای مهارتهای زیر نیز باشد: قضاوت انتقادی، مبادله و مراوده مؤثر، آموزش مستمر مادام العمر و کارگروهی.
تأثیر فناوری بر تربیت شهروند:
لنکستر و همکاران( 1996 ) معتقدند که فناوری اطلاعات فضای محصوره تربیت را در معرض سؤال و تردید قرار داده و مفروضات این فضای محدود درباره ثبات و پایداری کلام، متن خطی و نیز معلم در مقام ناقل مفاهیم در معرض چالش واقع شده است. بر این اساس امکاناتی برای نظام تعلیم و تربیت ایجاد شده که متنوع تر و خودانگیخته تر از جریان غالب تعلیم و تربیت معاصر می باشد و با انتخاب و کنترل یادگیرنده توأم است.
یادگیری برای زیستن با دیگران، از ضروریات پیشرفت در عرصه فناوری به ویژه فناوری اطلاعات و فناوریهای زیستی است که موجب تغییر مفهوم تعلیم و تربیت و تغییر حقیقت مجازی زیستن با یکدیگر شده است. زیر ساخت اطلاعات جهانی، شیوه زندگی، کار و برقراری ارتباط با دیگران را در سراسر جهان بطور محسوسی تغییر داده است. شبکه های ارتباطی قادر هستند هر کسی را بعنوان بخشی از یک جامعه محلی تعریف کنند. (قائدی، 1385)
بنطر می رسد که آموزش و پرورش در کشورهایی که در معرض چالش جهانی شدن و تحولات پدیده آمده از فناوری اطلاعات هستند، باید رویکردهای زیر را برگزینند. (لنکستر، 1996):
1) آموزش و پرورش باید کامل باشد و تمام زندگی آدمی را در برگیرد.
2) آموزش و پرورش باید در هر مکانی و هر زمان در دسترس باشد.
3) آموزش و پرورش باید تأکید خود را بر تفکر نقاد، ارتباط و حل مسأله معطوف سازد و صرفاً به انتقال دانش و معرفت بسنده نکند، بلکه دانش آموزان را مهیای برخورد با مسائل جدید کند.
4) جامعه باید در توسعه آموزش و پرورش سرمایه گذاری کند، یادگیری و آموزش، نقش اصلی در توسعه دارند.
5) آموزش و پرورش باید مهیای پرورش شهروند جهانی باشد.
تربیت شهروند خوب از طریق آموزش منش:
آموزش منش، فرایند بلند مدتی است که طی آن به کودکان و جوانان کمک می شود با دانستن، اندیشیدن و عمل به ارزش های اخلاقی، ویژگی های خوبی همچون احترام گذاشتن به دیگران، مسئولیت پذیری، درست کاری، صداقت، خود ارزش و خود انضباطی را در خویشتن پرورش دهند. (فرادی، 1388)
آموزش منش از چند راه فراهم می شود:
1) فعالیتهای تلفیقی در همه برنامه ها و فوق برنامه های درسی
2) ایجاد درسهایی در زمینه مطالعات اجتماعی- مدنی با تأکید بر مسئولیت های شهروندی
3) ایجاد فرصت هایی برای خدمت رسانی
4) تقویت سازمان های جوانان
5) انعکاس اقدامات یاد شده در سراسر جامعه
باید خاطر نشان کرد در یک جامعه مردم سالار، هر شهروندی، حقوقی غیر قابل انکار و در عین حال مسئولیت هایی برای شهرنشینی دارد، باید دانست که ویژگیهای خوب به خودی خود ایجاد نمی شوند، بلکه به مرور زمان و از طریق یاددادن، ارائه الگو و یادگیری و تمرین پرورش می یابند. آموزش منش در برنامه درسی باید به دانش آموزان کمک کند که خودشان را دائماً نسبت به مجموعه ای از ارزش های مثبت و همچنین عمل به آنها متعهد سازد و باید برنامه درسی، فعالیت های فوق برنامه و نظام اداری و اجتماعی مدرسه جوش بخورد. در این میان خانواده و جامعه نقش بسزایی دارد و باید برای ایجاد محیطی حمایت گر از رشد فضلیت اخلاقی فعال شوند. برای دانش آموزان فعال فرصت هایی به منظور رشد شخصی فراهم کرد تا در وی نسبت به حفظ و عمل به مجموعه ای از ارزش ها تعهد به وجود آید، تعهدی که منجر به رفتار و اعمال اخلاقی پایدار شود.
نتیجه گیری:
فرایند تربیت شهروندی بستگی به مطالعات و ساختار فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و فنی یک جامعه بطور اخص و جامعه جهانی بطور اعم دارد. ویژگیهای شهروند مطلوب آینده هر کشور، تنها در صورتی که اهمیت و نقش زمینه و بافت ادراک شود، به درستی قابل دسترسی است. ماهیت پیچیده و مجادله برانگیز مفهوم شهروندی و خصوصیات شهروند آینده به طیف وسیعی از تعابیر منجر شده است و این تعابیر بدان معنی است که روشهای مختلفی وجود دارد که در آن می توان شهروندان آینده یک کشور را تربیت کرد. آموزش و پرورش در رسیدن به اهداف و آرمانهایش موفق خواهد بود که بتواند شهروندانی آگاه، مسئول و خلاق بپرورد و این امر میسر نیست مگر از طریق آموزش بهینه شهروندی و نیز ارتقاء فرهنگ شهروندی. بهتر است که این آموزش ها در برنامه های درسی مقاطع پایین تر تحصیلی به ویژه مقطع ابتدایی لحاظ شود و جزو اولویت های نظام آموزش و پرورش قرار گیرد.
منابع و مأخذ:
– آقازاده، احمد(1385). مسائل آموزش و پرورش ایران ص120 تا 142، انتشارات راست سمت.
– توکلی، آروین( 1389). نگاهی به آینده با تأکید بر تربیت شهروند، مدرس دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت و دانشجوی دکتری تکنولوژی آموزشی دانشگاه پداگوژی تاجیکستان
– وازی، میکائیل ما. (1990). آموزش و پرورش برای فردا. ترجمه مرکز تحقیقات آموزش سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش.
– وازی، پرواز(1990)، آموزش برای آینده. ترجمه مرکز تحقیقات آموزش سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزش وزارت آموزش و پرورش.
تهیه کننده : آموزگارپایه اول-خانم بیدبرک نیا
تاییدکننده : معاون آموزشی-خانم صالحیان مهر
پنج شنبه 18 اردیبهشت ماه 1399